34 jaar en uitvaartleider
De dood is nauw verweven met het leven van de Addams Family. Ze lijken niet alleen in een onsterfelijke staat te verkeren, ze houden ook van activiteiten die een normaal mens niet zou overleven en bezitten een scala aan ‘onmenselijke’ eigenschappen. Voor hen is de dood net zo normaal als een losse hand die het huishouden doet. Of, om een iets aardser voorbeeld te geven, boodschappen doen.
Maar hoe is het om, in onze dimensie weliswaar, dagelijks bezig te zijn met de dood? We vroegen het Femke van Midden, uitvaartleider en 34 lentes jong. Voor haar werk begeleidt ze families na het overlijden van een dierbare van het moment vlak na overlijden tot aan het graf. Wat volgde was een verrassend licht gesprek over een zwaar onderwerp.
Laten we beginnen met de vraag die op onze lippen brandt: hoe ben je in dit beroep terecht gekomen?
Na mijn opleiding Creatieve Therapie ben ik gaan werken in de kinderopvang. Ik werkte op de groep en heb ook een tijd een leidinggevende functie vervuld. Toch voelde ik me die 8 jaar in de kinderopvang nooit op mijn plek. Wat ik miste in de kinderopvang was een stukje diepgang.
In 2011 besloot ik dat het roer om moest. Vanuit mijn ervaringen met kinderen en mijn opleiding Creatieve Therapie wilde ik weten of er informatie of voorleesboeken te vinden waren over kinderen en het verlies van een babybroertje of -zusje. Want ook voor kinderen is het belangrijk om een groot onderwerp zoals verlies en de dood bespreekbaar te maken. Er bleek maar weinig te zijn geschreven over dit specifieke onderwerp. Dit kreeg ik bevestigd toen ik vrouwen interviewde die dit verlies hadden meegemaakt. Ik heb toen besloten om zelf een prentenboek te maken. Omdat ik vond dat ik een goed onderbouwd verhaal moest schrijven, besloot ik een opleiding voor uitvaartleider te volgen. Tijdens mijn opleiding schreef ik het boek en ging ik stage lopen bij Barbara Uitvaartverzorging in Utrecht. Op dat moment had ik mijn vaste baan in de kinderopvang al op hoop van zegen opgezegd. Na het afronden van mijn opleiding kon ik gelukkig in dienst blijven bij Barbara en zo ben ik het vak ingerold.
Wat voor soort mensen werken in dit beroep? Zijn dat hele positieve mensen, of juist sombere mensen?
Dat laatste is wel het idee dat mensen vaak hebben. Als uitvaartleider moet je in ieder geval niet bang zijn voor de dood. Maar je moet ook zeker niet een soort Lurch-achtig type zijn, om het in Addams Family woorden te omschrijven. Als je bij het minste of geringste moet huilen, is het vak trouwens ook niet echt geschikt voor je. Je moet empathisch zijn en betrouwbaar. Je beleeft immers één van de intiemste en heftigste momenten uit het leven met een familie mee. Dat laatste afscheid is zó belangrijk, je kan het maar één keer goed doen.
De ene keer zit je met één man een uitvaart te regelen, terwijl je een andere keer alles moet regelen met een huiskamer vol mensen. Je moet iedere keer weer een andere of nieuwe manier vinden om met respect en consensus de uitvaart letterlijk en figuurlijk tot een goed einde te brengen. Soms is dat vreselijk moeilijk, als mensen bijvoorbeeld niks willen. Geen tekst willen voorlezen, geen muziek willen uitkiezen. Soms vragen nabestaanden me een paar dagen na het overlijden soms of ik hun tekst wil voorlezen omdat ze het zelf te spannend of moeilijk vinden. Het komt allemaal voor. Als uitvaartleider streef ik altijd naar een waardig afscheid van de overledene, desnoods met de kleine brokjes informatie die ik heb.
Ik ben een van de jongste medewerkers op mijn werk. De algemeen heersende mening is toch nog steeds dat dit een vak is voor mensen die ouder zijn, want je kiest dit beroep vaak pas als je al wat levenservaring hebt. Sowieso word je ook niet zomaar toegelaten op de opleiding. Je moet – hoe cru dat misschien klinkt – al het nodige meegemaakt hebben in zowel werk- als privésfeer.
Voor dit beroep moet je dus zeker een bepaald mens zijn, het is niet voor iedereen.
Wat vind je het moeilijkst aan het beoefenen van je vak?
De nabestaanden maken een hele intensieve tijd met jou mee. Dus ook al ben je een ‘buitenstaander’ je deelt op dat moment wel een bepaalde ervaring met mensen. Dat is niet altijd makkelijk. Als je echt een klik hebt met een familie, word je één met zo’n familie. En wat ik al eerder noemde: er is geen generale repetitie. Je moet het in één keer goed doen.
Vooral in periodes dat het heel druk is, is dat moeilijk. Voor een familie ben jij de enige die er voor hen is, maar je werkt vaak voor meerdere families tegelijk. Hele drukke periodes zijn daarom veel intensiever, vooral door het tijd (en stress) element dat erbij komt kijken.
Overlijdens die letterlijk dichtbij komen zijn ook heel heftig. Toen ik zwanger was, begeleidde ik de uitvaart van een vrouw van 28. Haar kindje was voor haar overleden, haar man had in een paar maanden tijd zijn hele gezin verloren. Vreselijk. Mijn buik was op dat moment nog niet zichtbaar, want dan had iemand anders de uitvaart moeten verzorgen. Dat was veel te confronterend geweest voor de nabestaanden.
Het overlijden van iemand van 96 is toch een acceptabeler einde dan dat van iemand van 28. Op zulke momenten, waarop het leven een vreselijke wending heeft genomen voor de nabestaanden, is mijn vak erg zwaar.
Hoe ga je om met je eigen emoties als een overlijden zo dichtbij komt?
Je probeert altijd een professionele afstand te houden. Je hebt immers een belangrijke taak om te vervullen. Daarbij heeft de familie niets aan een uitvaartleider die mee gaat zitten snotteren.
Maar ik ben natuurlijk ook niet van beton. Als ik een klik heb met een familie kan het ook voorkomen dat ik vreselijk met hen zit te lachen aan de keukentafel. Verdriet en vreugde liggen heel dicht bij elkaar op zulke momenten.
Worden bepaalde uitvaarten toegewezen aan bepaalde uitvaartleiders?
Het maakt niet uit wie een uitvaart toegewezen krijgt. Degene die dienst heeft, doet de uitvaart, ongeacht de leeftijd van de overledene. Soms komt het wel voor dat je vaker bij een familie komt of dat een familie specifiek om jou vraagt. Omdat Barbara Uitvaartverzorging een katholieke onderneming is en alleen ik en een collega nog wat protestants bloed in ons hebben, doen wij wel vaak de protestante uitvaarten. Ik heb ook gewoon uitvaarten gedaan toen ik zwanger was. Als iemand op hoge leeftijd overlijdt, vindt de familie het vaak wel weer mooi, dat nieuwe leven.
Zijn er bepaalde rituelen die heel erg Nederlands zijn?
Of het typisch Nederlands is, weet ik niet, maar drie stukjes muziek, koffie en cake in de koffiekamer, dat is toch in grote lijnen hoe mensen de gemiddelde Nederlandse uitvaart zien en waar bepaalde families nog steeds voor kiezen. Mensen vragen me ook vaak wat ‘normaal’ is. Ze hebben vaak geen idee wat er allemaal kan en mag. Terwijl het mooie is dat alles kan!
Het voor de rouwauto uitlopen vind ik ook een prachtig ritueel. We doen dat op de dag van de uitvaart, bij het verlaten van het woonhuis (ook midden in de nacht!) of het uitvaartcentrum en bij de aankomst op de begraafplaats en bij het crematorium. Ik heb geen idee of het een typisch Nederlands ritueel is, maar het is een mooi, respectvol gebaar.
Heb je die link met kinderen behouden in je huidige werk?
Vanuit Barbara en door mijn boek, ben ik me momenteel meer aan het specialiseren in kinderuitvaarten. Al is dat dubbel, want je hoopt natuurlijk dat je nooit nodig zal zijn.
Zie je daar tegenop?
Enerzijds wel, omdat ik zelf moeder ben. Anderzijds, en dat klinkt misschien raar, heb ik beroepsmatig gezien ook zin om ermee aan de slag te gaan, om mezelf te ontwikkelen. Omdat je in dergelijke uitvaarten ook een kinderelement kan verwerken. Dat is denk ik toch weer die schakel naar mijn creatief therapeutische achtergrond. Daarbij vind ik het belangrijk dat kinderen ook betrokken worden bij een uitvaart, zodat het ook hun afscheid wordt. Bij zo’n zwaar onderwerp zijn kinderen zo’n licht element. Voor hen is het zoals het is, zij beleven dat nog heel puur.
Ondanks dat is het een ontzettend groot onderwerp. En hoop ik natuurlijk dat mijn expertise op dit gebied niet al te vaak nodig zal zijn.
Is er een specifieke uitvaart die je hebt begeleid die je altijd is bijgebleven?
Een paar jaar geleden heb ik de uitvaart van de eigenaar van twee bekende kroegen in Utrecht verzorgd. De vrienden van de kroegbaas hebben uiteindelijk de hele ceremonie vormgegeven. Daar was ik ontzettend blij om, want uitvaarten van jonge en plaatselijk zeer bekende personen zijn megadruk om te coördineren.
De plechtigheid vond plaats in een binnentuin Utrecht, waarna de rouw- en volgwagens langs de kroegen van de overledene naar de begraafplaats zou rijden. Ik vind het altijd heel gaaf als de familie kiest voor een volgauto, zo’n rouwstoet heeft iets heel moois. Bij de kroeg stonden alle stamgasten te applaudisseren en gooiden witte en rode rozen. Op dat moment hebben we de rouwauto voor de kroeg stilgezet, ben ik uitgestapt en ben ik voor de rouwauto uitgelopen. Het was zo’n heftig moment, ik heb toen echt een aantal keren de brok in mijn keel weg moeten slikken. De chauffeur van de rouwauto heeft alle rozen op het dak van de auto gelegd en zo zijn we stapvoets naar de begraafplaats gereden.
Op de begraafplaats droeg de familie de kist naar het graf, waar een saxofonist stond te spelen. De rouwstoet liep naar de muziek toe. Er was door de nabestaanden zo prachtig buiten alle kaders gedacht en de uitvaart was volledig in de geest van de overledene uitgevoerd. Prachtig.
Wat vind je het mooiste aan je werk?
Dat ik voor de families zo’n belangrijke taak mag uitvoeren. Of het nu Johnny en Anita of François en Amélie zijn die afscheid nemen, je doet het allemaal voor hen. Dat geeft een heleboel voldoening. Mijn werk geeft mij betekenis. Er komt veel bij kijken, maar iedere dag is bijzonder. Al is het na een dag tussen de doden ook altijd weer heel fijn om terug te keren naar het land der levenden.
